In het dagelijks spraakgebruik worden deze begrippen vaak door elkaar heen gebruikt. Dit is niet zo vreemd omdat zij veel gelijkenissen zo niet overeenkomsten hebben in hun uitingsvormen, waarin ze als het ware overlappen.
Een in het oog springende overeenkomst in de toestanden die door de begrippen waan, waanstoornis, psychose, hypnose en hysterie worden beschreven is de relatieve ondergeschiktheid dan wel praktische afwezigheid van een corrigerend rationeel vermogen. Men lijkt het verstand tijdelijk kwijt te zijn geraakt, men denkt niet meer rationeel, logisch na.
Toch zijn er grote verschillen in de psychismen die aan deze geestesaandoeningen ten grondslag liggen.
Wat betekenen nu deze begrippen?
Bij psychose is sprake van een veranderde beleving van de werkelijkheid die waarnemen, denken en emoties beïnvloedt. De belangrijkste symptomen zijn wanen, hallucinaties, problemen met samenhangend spreken, gedesorganiseerd gedrag en motivatieproblemen. Kenmerkend voor een waan is onder andere dat deze niet goed invoelbaar is voor degene die observeert.
Een waanstoornis, is een psychische aandoening waarbij een waan het op de voorgrond tredende symptoom is. Een waan is een fantasie die de betrokkene beschouwt als werkelijkheid. Het is een niet met algemeen geaccepteerde opvattingen en/of ideeën overeenkomend denkbeeld, waarvan de patiënt niet af te brengen is met logisch redeneren. Zo’n fantasie kan door een persoon zelf worden voortgebracht, bijvoorbeeld ter kanalisering van onbevredigde verlangens. Maar ook van buitenaf kunnen fantasieën die appelleren aan het gevoelsleven worden aangedragen, denk bijvoorbeeld aan reclame of propaganda.
Hypnose (uit het Grieks ὑπνος hupnos, slaap) is een kunstmatig opgewekte trance, gekenmerkt door verhoogde vatbaarheid voor suggestie. Formele hypnose kan worden geïnduceerd door bijvoorbeeld repeterende bewegingen, beelden, geluiden, monotone spraak of verwarring veroorzakende, inhoudelijk tegenstrijdige communicatie: gaslighting. Dit proces kan plaatsvinden in één-op-één situaties, waarin een hypnotiseur de ander in trance brengt en ook op afstand door bijvoorbeeld de monotonie der herhaling in de berichtgeving via media.
Een trance is een dissociatief verschijnsel waarbij iemand een ander bewustzijnsniveau heeft. Wie in trance is, is minder alert, maar is niet bewusteloos en slaapt ook niet. Het persoonlijke identiteitsgevoel kan verminderd zijn. Trance wordt wel gezien als ‘de poort naar het onderbewuste’ en het reptielenbrein e ( 33) en angst kan hierbij de suggestibiliteit sterk verhogen.
Bij massahysterie tenslotte is sprake van collectieve bewustzijnsvernauwing onder invloed van angst of andere aanstekelijke emoties. Kenmerkend bij deze aandoening is het gedeeltelijke identiteitsverlies, wat in zichzelf weer angst oproept en tot nog meer veiligheid zoekend conformeer gedrag leidt.
Samenvattend
Onder invloed van dreiging en angst kunnen individuen een veelheid aan manifestaties van aantasting van de verstandelijke vermogens vertonen. Het is vaak arbitrair wanneer er al wel of nog niet van een waan gesproken kan worden of van een krampachtige poging om door vernauwd denken een illusie van controle te behouden. Evenzeer kan krachtig stelling nemen de betekenis hebben van een bewuste en op rationele gronden steunende overtuiging of een wanhopig vastklampen aan een van buitenaf aangereikt denkraam.
Kenmerkend is in alle gevallen dat de omgang met wat we de werkelijkheid noemen vaak leidt tot een vervorming ervan in een richting die in ons actuele belang lijkt te zijn maar achteraf niet zelden penny-wise and pound-folish blijkt te zijn geweest.
Een aantal onderliggende psychologische mechanismen wordt in Individu besproken. Bij het gelijktijdige ervaren van bedreigende externe omstandigheden kan door het delen van gevoelens en denkbeelden die daardoor worden opgeroepen een psychologische massa ontstaan. Eveneens gedeelde collectieve, aangeboren en onbewuste verwerkingsmechanismen leiden tot conformerend gedrag (33). Dit is des te sterker naarmate hierbij angst een grotere rol speelt.